Ha hay B với tên nước Ukraina?

Trong một cuộc họp báo mới đây, tổng thống Nga Putin đã nói "в Украине" ( "ở Ukraina"), thay vì "на Украине" như cách người Nga thường nói.

Một số bạn hỏi tôi vì sao việc cỏn con đó lại trở thành một chủ đề gây tranh cãi. Và như vậy thì nói kiểu nào là đúng?

Thực ra thì các quy tắc ngữ pháp đã được rút ra để giảng dạy ngôn ngữ cũng không thể bao gồm hết các tình huống sử dụng.

Ví dụ, có quy tắc : chỉ dùng “HA” mà không dùng “B” với các từ như "quảng trường"/ " bưu điện"/ "nhà máy"…

Nhưng khi tôi sang Nga thì nhìn thấy trên cổng nhà máy nơi tôi làm việc có cái biển ghi : вход в фабрику (lối vào nhà máy). Ở bưu điện cũng có tấm biển ghi: вход в почту (lối vào bưu điện). Giới từ B trong các trường hợp này để chỉ hướng chuyển động vào bên trong.

Có lần tôi ra gửi bưu kiện ở bưu điện, khi tôi làm xong thủ tục thì hết giờ. Tôi định mang bưu kiện về thì cô nhân viên bưu điện nói: “Anh có thể để lại bưu kiện ở bưu điện, sáng mai đến.” (Вы можете оставить посылку в почте и приходите завтра утром) . Giới từ B trong trường hợp này nhấn mạnh vị trí ở khoảng không gian bên trong.

Thường thì (nhưng không phải bao giờ cũng thế ) người Nga dùng giới từ B để chỉ địa điểm bên trong một quốc gia , và  dùng HA với tên các khu vực có đường ranh giới không thực sự rõ ràng, tên các nước ngoài đảo, vùng ngoại biên như Kavkaz (на Кавказе) hay Cuba (на Кубе).

Cả hai phương án "в Украине" và “на Украине” đều được người Nga sử dụng nhưng phương án " в Украине" chỉ thấy dùng trong một số trường hợp hạn hữu, chủ yếu trong văn bản, thơ ca trước đây, trong khi “на Украине” được dùng thường xuyên hơn như một thói quen, truyền thống . Khi phân tích tại sao lại nói “на Украине”, một số người Nga cho rằng tên nước Ukraina là “U + Krain”, окраина tiếng Nga chỉ khu vực “bên rìa, bên mép, vùng ven, ngoại ô, ngoại biên….” Điều này có đúng hay không thì ngay chính các nhà ngôn ngữ học Nga cũng chưa thống nhất. Có nhiều người cho rằng đây chỉ là một sự đồng âm tình cờ.

Nhiều người Ukraina thì không thích phương án “на Украине” mà người Nga dùng với hàm ý coi nước mình như một quốc gia bên rìa. Họ muốn dùng phương án " в Украине" và đưa ra một số lập luận như sau:

1. Tên một nước phải xuất phát từ cách gọi của chính người dân nước đó. Trong tiếng Ukraina không hề có từ окраина. Để chỉ “vùng ven, ngoại ô” thì tiếng Ucraina có từ околиця. Trong tên gọi Україна thì країна có nghĩa là “đất nước”. Còn chữ У hiểu thế nào thì cũng có vài cách giải thích mà tôi cũng chưa thấy thuyết phục lắm. Trong đó có cách giải thích rằng chữ У để chỉ "bên trong" (có thể giống như chữ “nội” trong “Hà Nội” hay “Nội Mông”).

2. Ngày xưa Kiev từng là trung tâm hùng mạnh, vì thế không thể coi Ukraina là ngoài rìa được.

Ukraina đã là quốc gia có chủ quyền, có đường biên giới xác định rõ ràng...nên người U muốn người Nga dùng giới từ B khi nói về Ukraina để thể hiện sự tôn trọng nước này.

Trong bối cảnh quan hệ giữa hai nước xấu đi, một số người Ukraina cho rằng cách nói на Украине của người Nga coi Ukraina như một vùng ngoại biên của Nga là thiếu tôn trọng và họ muốn tên nước Ukiraina phải được hiểu theo kiểu Ukraina. Còn người Nga thì cho rằng, tiếng Nga thì phải được dùng theo chuẩn mực của Nga, người Nga đã quen nói thế thì cứ thế thôi, người U sao lại bắt họ thay đổi được.
Vấn đề ngôn ngữ này bỗng nóng lên khi nhuốm màu sắc chính trị.

Xuất phát từ quan điểm ngôn ngữ thuần túy, tôi cho rằng cả hai cách nói đều OK cả. Phương án thông dụng của tiếng Nga là “на Украине”, và trong những ngữ cảnh cụ thể có thể dùng “в Украине”. Ví dụ, trong các văn bản cử đại sứ Nga sang Ukraina trước đây, người Nga từng dùng giới từ B khi diễn đạt "đại sứ đặc mệnh toàn quyền của Nga tại Ukraina".

Còn vấn đề vì sao, nguồn gốc, tên nước….là những giả thiết còn đang tranh cãi.
Việc ông Putin vô tình hay có dụng ý khi sử dụng cách nói в Украине – chỉ có ông biết mà thôi.

Riêng tôi, cũng thấy vui vui khi mấy giới từ khô khốc bỗng nhiên thành “nhạy cảm”….

                                           LMP